W dniu 5 lipca 1762 roku w kazamatach twierdzy kostrzyńskiej wybuchł bunt przetrzymywanych w niej około 4000 austriackich jeńców wojennych. Austriaccy oficerowie i żołnierze zostali wzięci do niewoli w okresie wojny siedmioletniej (1756 – 1763). Zniszczenia w Kostrzynie po bombardowaniu z 1758 roku oraz duża liczba jeńców sprawiało, że Prusacy przetrzymywali ich zapewne w kazamatach kilku bastionów twierdzy. Bastion Książę (Hohe Kavalier) przy Krótkiej Grobli na Starym Mieście stał się areną głównej potyczki.*

Spisek przygotowany był dokładnie przez oficerów, gdyż więźniom udało się zlikwidować pruskie straże i opanować bastion, skąd zaczęli ostrzeliwać miasto. Pełniący obowiązki komendanta podpułkownik Nicolaus Friedrich von Heyderstädt** (Heiderstädt), który przybył z odsieczą z Nowego Miasta na Gorzynie, próbował opanować sytuację, jednak zmuszony został do odwrotu. Wówczas to według przekazu historycznego, porucznik Johann Jacob Thiele służący w batalionie krajowym, dokonał na czele oddziału liczącego 36 żołnierzy śmiałego ataku na rebeliantów zajmując wieżę prochową. Prusacy pod dowództwem porucznika Thiele bronili się skutecznie do nadejścia odsieczy oddziałów garnizonu dowodzonych przez majora von Sidow - dowódcy batalionu z pułku piechoty von Itzenplintza oraz pułkownika von Heyderstädta. W czasie walki z Prusakami śmierć poniosło 61 żołnierzy austriackich. Również podczas potyczki na bastionie zginął porucznik Johann Jacob Thiele. Straty po obu stronach wyniosły ponad 100 zabitych i wielu rannych. Prusacy po opanowaniu buntu stracili pięciu austriackich oficerów - przywódców spisku. Na pamiątkę tego wydarzenia gubernator twierdzy, książę Friedrich Braunschweig – Oels*** polecił wykonać i umieścić na bastionie pamiątkową tablicę. Tablica z opisem bohaterskiego czynu porucznika Johanna Jacoba Thiele została umieszczona na zachodniej stronie nadszańca, w miejscu gdzie stała dawna wieża prochowa. Napis umieszczony na kamiennej tablicy głosił: „ Johann Jacob Thiele – urodzony w Bartenstein**** w Prusach, religii luterańskiej, służył przez dwa lata w Danii, a w roku 1742, mając 26 lat zwerbowany został jako rekrut do królewskiego pułku feldmarszałka von Kleista, nazywanego obecnie pułkiem Alt – Woldeck, w którym należał do kompanii dowodzonej przez kapitana von Bock, a teraz przez majora von Zschüschena. Jako waleczny żołnierz brał udział w kampanii śląskiej, został podoficerem i w 1756 roku wyruszył na wojnę w stopniu sierżanta. W marcu 1762 roku opuścił pułk i został porucznikiem w batalionie krajowym dowodzonym przez podpułkownika von Heyderstädt, który był zastępcą komendanta twierdzy kostrzyńskiej. Kiedy wybuchł bunt jeńców uwięzionych w Kostrzynie, dzięki przytomności umysłu i dzielności obronił wieżę prochową, stojąc na szańcu i broniąc się tak długo, dopóki nie przyszli mu z pomocą ze swymi oddziałami: major von Sidow, dowódca 6 batalionu pułku piechoty von Itzenplintz oraz podpułkownik von Heyderstädt z pozostałymi kompaniami Milicji Krajowej. Dopiero wtedy można było pokonać zbuntowanych więźniów i odprowadzić ich dwójkami. Trafiony jednak kulą wroga poległ na polu chwały, jako zwycięzca i zbawiciel miasta. Działo się to 5 lipca 1762 roku na bastionie „Następca Tronu” przy wieży prochowej, gdzie tablica ta została wmurowana:

„Stój wędrowcze, uwieńcz wawrzynem grób bohatera. Żałuj, że Ojczyzna tak wcześnie go utraciła. Jeszcze bardziej jednak podziwiaj jego zdecydowanie i nieustraszoną odwagę, jego męstwo. Wy zaś młodzieńcy z armii pruskiej pełni nadziei, którzy tu przychodzicie, zagrzani przykładem tego bohatera, walczcie, zwyciężajcie tak jak on dla Ojczyzny i niech udziałem waszym stanie się kiedyś chwała, która należy się czynom szlachetnym”.

Opis kostrzyńskiego buntu ukazał się po raz pierwszy w 1786 roku w czasopiśmie „ Historisches Portefeuille”. Również kostrzyńscy kronikarze J.C.Seyffert (1801) oraz K.W.Kutschbach (1849) wydarzenia z 1762 roku zawarli na kartach swoich kronik miasta i twierdzy. W 1931 roku, podczas wyburzania Bastionu Książę, kamienna tablica została przeniesiona na fasadę domu znajdującego się przy ulicy Friedrichstrasse, tuż obok pozostałości rawelinu „Chrystian Ludwig” na Starym Mieście. Na podstawie zebranych przeze mnie materiałów źródłowych można z całą pewnością stwierdzić, że tablica pamiątkowa poświęcona porucznikowi von Thiele, była pierwszą tego typu pamiątką w twierdzy kostrzyńskiej odsłoniętą już w drugiej połowie XVIII wieku. Prawdopodobnie tablica została wmurowana w rocznicę wydarzeń. Sądzę, że takimi okazjami były lata: 1772, 1782, bądź 1792 rok. Jej opis i fotografia zostały zamieszczone w książce Ralfa Juona „Küstrin 1232 - 1932. Bilder aus Vergangenheit u. Gegenwart e. alten brandenburgischen Veste“ wydanej w 1932 r., s.34.

*Instrukcja dla kapitana Otto Heinricha von Laxdehnena, jako tymczasowego komendanta Kostrzyna (fragment). Kwatera Główna króla Fryderyka II. Trzebina (Kunzendof). 31 maj 1761 rok.

… 1) Jako tymczasowy (ad interim) komendant twierdzy Küstrin powinien z największą uwagą dbać o bezpieczeństwo królewskich magazynów konsumpcyjnych, prochu i amunicji, tak aby były one bardzo dobrze zachowane i odpowiednio przechowywane i nic z nich nie musiało się psuć, ale także, że zwłaszcza ci, którzy zostali uszkodzeni przez ogień, czy to z nieszczęścia, czy od wroga, muszą zawsze pozostawać bardzo bezpieczni, dlatego musi podjąć wszelkie możliwe środki ostrożności. 2) Ponieważ garnizon tam również odnosi się tylko do jego rozkazów, powinien zawsze utrzymywać je w należytym porządku i dyscyplinie, aby byli bardzo dokładni na służbie i zawsze czujni i mieli czujność we wszystkich incydentach, jednocześnie w ścisłej podporządkowanie musi. 3) Jednym z jego największych zajęć i tym, na co musi zwrócić główną uwagę, jest to, że powinien mieć się na baczności, a zatem być stale czujny na wszelkie niespodzianki wroga w dzień i w nocy, zwłaszcza jeśli wróg zbliża się do fortecy, aby wróg nigdy nie mógł zaatakować tamtejszej fortecy, nie podejrzewając jej, a mimo to zrobić na niej kilka niespodzianek i dokonać jej egzekucji: przeciwko czemu musiał podjąć wszelkie możliwe środki...Znajdujących się tam wrogich jeńców wojennych należy trzymać pod bardzo ścisłym nadzorem i bardzo krótko, aby nie mogli się poruszać, a jeszcze mniej mogli wszczynać spiski, zdrady itp., zwłaszcza jeśli w pobliżu znajdzie się korpus wroga. Królewska Mość odsyła go do twierdzy specjalnym rozkazem w miejsce pułkownika-porucznika von Heiderstedta. Najwyższy Królewski Majestat nakazuje następnie kapitanowi von Laxdehnen, aby zatroszczył się o wszystko powyżej, co wymaga obowiązku i honoru prawego, dobrego i czujnego dowódcy pod każdym względem. Zgodnie z wytycznymi...

**Podpułkownik Nicolaus Friedrich Heyderstädt wymieniany jest w źródłach historycznych w 1757 roku, jako dowódca „Krajowej Milicji” w Nowej Marchii w okresie wojny siedmioletniej. Jego batalion - „ Land Batallion Nr I ” sformowany na podstawie dekretu króla Fryderyka II z 13 lipca 1757 roku liczył około 500 żołnierzy i składał się według etatu z 5 kompanii. Każda kompania liczyła 100 żołnierzy, ponadto według etatu na jej stanie znajdował się: kapitan, porucznik, chorąży, 6 podoficerów i 1 - 2 doboszy. Batalion ten bronił początkowo Frankfurtu nad Odrą ( 7 września 1757 - 15 sierpnia 1758 ) Następnie przeniesiony został do Kostrzyna. Podpułkownik Nicolaus F. Heyderstädt zmarł w marcu 1772 roku w Kostrzynie.

***Gubernator Kostrzyna książę Friedrich August von Braunschweig-Wolfenbüttel - Oels urodził się w Wolfenbüttel w dniu 29 października 1740 roku.Służbę wojskową rozpoczął w 1754 roku i został kapitanem pułku w Braunschweig. Od 28 kwietnia 1761 pułkownik i dowódca pułku. Podczas wojny siedmioletniej brał udział w bitwach pod Vellinghausen, Wilhelmsthal, Melsungen i Homburgiem oraz w zdobyciu Fritzlar. W dniu 17 sierpnia 1761 został awansowany do stopnia generała, a w październiku tego roku wziął udział w bitwie pod Ölper oraz w wyzwalaniu miasta Braunschweig.W pruskiej armii jako generał i dowódca pułku piechoty pełnił również obowiązki administratora kościoła ewangelickiego Brandenburgii. W 1763 roku został generałem i szefem pułku piechoty Tettenborn (nr 19) oraz gubernatorem Kostrzyna. Z jego inicjatywy na wieży prochowej Bastionu Książę została wmurowana kamienna tablica pamiątkowa poświęcona porucznikowi Jakobowi Thiele, który w dniu 5 lipca 1762 roku poniósł śmierć podczas walki ze zbuntowanymi jeńcami austriackimi. 20 grudnia 1764 roku został honorowym członkiem Pruskiej Akademii Nauk.W dniu 6 września 1768 roku poślubił Sophie Friederike Auguste Charlotte księżną Wirtembergii.W dniu 21 maja 1787 roku został mianowany pruskim generałem piechoty. Obowiązki gubernatora Kostrzyna pełnił do dnia 28 grudnia 1792 roku, kiedy to został szefem korpusu pruskiego w Westfalii.W dniu 20 marca 1794 roku ostatecznie przeszedł w stan spoczynku. Był ulubieńcem swego wuja, króla pruskiego Fryderyka Wielkiego i często towarzyszył mu podczas manewrów wojskowych. Znana jest jego liczna korespondencja z królem Fryderykiem II. Resztę życia spędził w zamku Szczodre na Dolnym Śląsku, gdzie poświęcił się pracy literackiej i studiowaniu francuskich dzieł Karola Ludwika Monteskiusza. Należał do wolnomularstwa i był członkiem Wielkiej Loży „ Pod Trzema Globami “. Zmarł w dniu 8 październiku 1805 roku, podczas odwiedzin siostry Anny Amalii w Eisenach i został pochowany w Weimarze. Odznaczony między innymi Królewskim Orderem Serafinów – najwyższym odznaczeniem Królestwa Szwecji, Weimarskim Orderem Białego Sokoła oraz Orderem Czarnego Orła – najwyższym odznaczeniem Królestwa Prus w dniu 1 października 1763 roku.

**** Bartenstein = Bartoszyce

Józef Piątkowski